Akla kara gibi, iyiyle kötü, güzelle çirkin gibi bir şey
Yıllar önce... öyle böyle değil çok önce......
Elli yıl kadar önce bir fotoğraf görmüştüm. Eskiden Ses diye bir magazin dergisi vardı, fotoğrafı orada görmüştüm, Zeki Müren’in bir fotoğrafıydı. Rio de Janeiro’ya gitmiş, aylardan aralıktı, o sırada ben Ankara’dayım, karakışın soğuğu ve karı başkenti kasıp kavuruyor, fotoğraftaki Zeki Müren ise, mayosunu giymiş, bir plajda uzanmış, kızarmış muzu nasıl yediğini anlatıyor. Fotoğrafa bakakalmıştım, Güney Yarımküre’de mevsimlerin ters olduğunu biliyorum ama yine de bakakalmıştım. Henüz hiç yurtdışına çıkmamıştım, arada Paris’e gitmenin hayalini kurardım ama Brezilya o kadar uzak ve imkansızdı ki, hayallerime bile sızamıyordu. Aradan çok uzun yıllar geçti, ben bir gezgin oldum, varlığından bile haberdar olmadığım coğrafyalarda dolanıp duruyorum ve nihayet bir gün, hem de bir aralık ayında Rio’ya gittim. THY Sao Paolo’ya uçuyor. Burası Brezilya’nın eğitim ve kültür şehriymiş, ben sadece havaalanını gördüm. Guarulhos Havalimanı’ndan iç hatlara geçtim ve sonunda Rio’dayım, İstanbul’dan itibaren toplam 19 saat yolculuk sonrası kendimi yatağa attım. Otelimiz Copacabana kıyısındaki otellerden birisi, okyanusun sesini dinleye dinleye uyuyup kaldım.

“Cidade Maravilhosa” yani “Muhteşem Şehir” olarak bilinen Rio de Janeiro, Portekizce’de ‘Ocak Irmağı’ anlamına geliyormuş. Portekizliler bu topraklara Ocak ayında gelmişler ve ilk karaya çıktıkları noktada denizin içe doğru haliç yaptığı kısmı nehir zannetmişler, böylece kurdukları şehre bu ismi vermişler.
Şehir, akla kara gibi, iyiyle kötü, güzelle çirkin gibi bir şey. Zenginle fakirin birbirine hem bu kadar yakın, hem de bu kadar uzak olduğu bir şehir görmemiştim. Okyanus kıyısına kadar yaslanan yağmur ormanlarının arasındaki değişik biçimli tepelere kurulmuş şehrin içinde, orada yaşayanların bile giremediği gecekondu mahalleleri var, bunlara favela deniyor. 


Rio’nun yaklaşık nüfusu on dört milyonmuş ve şehirde büyüklü küçüklü yedi yüz favela varmış, nüfusun yarısı oralarda yaşıyormuş. Ben, yedi yüz faveladan hiç birisini göremedim, daha doğrusu uzaktan, çok uzaktan gördüm. Bizim turumuz, oralar güvenli olmadığından programa alamadı, aniden uyuşturucu çetelerinin çatışması çıkar, arada kalırsınız dediler. Buralar, boşaltılamayan ve yatırım yapılamayan garip mahalleler.....Hatta bizde olması mümkün olmayan işler için kullanılan laflar vardır ya, çıkmaz ayın son çarşambası deriz, ölme eşeğim ölme de yonca bitsin yedireyim deriz. Buralarda bir laf var, şapka fabrikası bitsin sonra diyorlar. Meğerse, ilk kez favelalardan birisine yatırım yapmaya karar verilmiş ve bir şapka fabrikasının temelleri atılmış, ardından defalarca yönetimler değişmiş, fabrika hala sadece temelden oluşuyormuş. oranın yapılmayacağına o kadar inanmışlar ki, böyle bir deyimleri var. Rio’ya gidip de favela görmüşlerin notlarını okudum. Bazılarına pasifize edilmiş mahalle deniyor, buralarda VPP( pasifize edici polis birimleri) görevlendirilmiş.

Favelaların içinde en büyüğü Roçinha, en küçük ve en güvenlisi Santa Marta’ymış. Genç bir Türk çift, favelada büyümüş bir yerel rehberle Roçinha’ya gitmişler, yanlışlıkla bir suç ortamının fotoğrafını çekme hatası yaparlar diye rehber uyarmış, hiç fotoğraf çekememişler, sadece anlatmışlar, ilginç, çok ilginç ama gözümde çok da canlandıramadım, yani bizzat gidip görmek lazım. Zeki Müren ne kadarını görmüştü bilmiyorum ama ben dediğim gibi Rio’nun sadece yarısını, iyi-güzel-ak-turistik yanını gördüm.

Okyanus kıyısı demek, plaj demek. Bir İzmir'li olarak plajlara fazlasıyla alışığım ama Copacabana bir başka, çok güzel, çok geniş, eğlenceli, rengarenk, sporlu, müzikli, danslı, yemeli, içmeli. Denizine gelince, okyanus bizim denizlerden çok farklı, rengi farklı, dalgası farklı, yanlış adım atarsan seni yutuverecekmiş gibi.

Copacabana’nın haricinde iki ünlü plaj daha var, İpanema ve Leblon plajları. Şehir, plajlar bölgesinde lüks apartmanlarla ve dizi dizi otellerle dolu, apartmanlar güvenlik nedeniyle yüksek demir parmaklıklarla çevrili, hepsinin kapısında özel güvenlik var, banka şubeleri üç polisle korunuyormuş. İçeride, dışarıda her yerde dikkat edin uyarılarıyla dolaştık. Gaspta o kadar ilerlemişler ki insan bile kaçırıyorlarmış, parasını, mücevherini, telefonunu falan değil, insanın tümünü çalıyorlar. Gezi otobüslerinin camları film kaplı, güvenlik nedeniyle böyleymiş. Bir de çok zengin bölgeler dışında bir koku var, özellikle ara sokaklar çok pis, rutubet kokuyor, aynı koku otobüslerde de var.

Şehri gezmeye başladık, ilk durağımız Maracana Stadı. Stadların anası lakaplı stadyumun gerçek ismi Mario Filho. Mario Filho çok sevilen Brezilyalı bir gazeteci yazar, 1966’da ölmüş ardından da stada adı verilmiş, ama kimse bu adı kullanmıyor Maracana diyorlar. Stadın önünden bir dere akıyor ismi Maracana, anlamı şıkır şıkır, işte onun ismiyle anılıyor. Rio’nun yarısını gördüğüm gibi stadın da sadece dış duvarlarını ve kapısını gördüm.

 Şehir yemyeşil, insan elinin yaptıklarını örtmeye, onarmaya çalışan doğa harika. Rehberimiz rastladığımız ilginç ağaçların isimlerini söyledi, zor isimler ama anlamları çok hoş. Etraf para, ekmek, demir ağaçları, ağaç orkideleri, papağan gagası çiçeği ağaçlarıyla dolu. Amazon Nehri'nin 4/5i Brezilya’da, ama maalesef ülke ağaç kesiminde dünya ikincisiymiş, yani Amazon ormanlarını bitiriyorlar.



Rio’ya gelenin mutlaka gittiği Sugar Loaf Tepesi yani Kesme Şeker Tepesi’ne iki ayrı teleferikle çıktık, şehri kuş bakışı görebildiğiniz muhteşem bir tepe. Körfez süperdi, Portekizlilerin şehre ilk girdiği yer, ilk kolonial bina, adalar, haliç her şey ayak altındaydı, çıkarken yoğun sis vardı, rehber tüh dedi, göremeyeceksiniz. Ama tepede sis yavaş yavaş dağıldı, sonrası görsel bir şölendi, tek kelimeyle müthişti.




Yürüyerek kolayca gezebileceğiniz alanda, konservatuar, tiyatro, meclis binaları çok güzel, onun dışındakiler sıradan. En çok aklımda kalanlardan birisi Rio de Janeiro Katedrali ( The Metropolitan Cathedral of Saint Sebastian) dışarıdan piramite benziyor, Edgar Fonseca tarafından Mayaların yapı stili göz önüne alınarak inşa edilmiş, içi son derece yüksek tavanlı, konik biçimde, duvarlarda düz çizgili vitraylarla hikayelendirilmiş pencereler var, mutlaka görülesi bir bina.



Her gün bitiminde otele gelmek harikaydı, penceremden bakmalara doyamadım, Copacabana plajı çoook güzel, odamın manzarasını, buluta bulanmış dağları valize koyup getirmek istedim.

Veee Kurtarıcı İsa heykeli 2007 de dünyanın yeni yedi harikasından biri seçilmiş, bizim Ayasofya ile yarışmış, hangisi harika derseniz tabii ki Ayasofya..... devasa bir heykel, ünlü Corcovado (kambur)Tepesi'nde yer alıyor. Corcovado Tepesi, Tijuca Ormanları'nın içinde yer alan granit bir dağ, oraya trenle çıktık, İsa, kollarını açmış, müthiş Rio manzarasına bakıyor. Sabuntaşından, Brezilya’nın kuruluşunun 100. yılı için yapılmış, öylece özelliksiz dev bir heykel, ama kese kese bitiremedikleri Atlantik yağmur ormanlarının arasından çıkmak çok heyecanlıydı, sıra sıra ekmek ağaçları, silver ağaçları rüya gibiydi.....


Rio’ya gidenlerin mutlaka gittikleri bir yer daha var. Selaron Merdivenleri. Selaron Şili’li bir ressam ve seramik sanatçısı, elliden fazla ülkeyi gezdikten sonra 1983’de Rio’ya gelmiş ve yerleşmiş, 1990’dan sonra da merdivenleri yapmaya başlamış. Rio’nun bohem bölgesi Lapa’da bulunan, Convento de Santa Teresa semtindeki 215 basamak için dünyanın en orjinal merdiveni deniyor. Tüm basamakları yavaş yavaş çıktım. O sırada Selaron’un hayatını bilmiyordum, merdivenlerde neler olup bittiğini bilmiyordum. İyi ki de bilmiyordum, Türkiye’de dahil, dünyanın dört bir yanından gelen mozaiklerin, renkli fayansların tadını çıkardım. Meğerse merdivenler uyuşturucu ticaretinin merkezlerinden birisiymiş ve Selaron’un yanarak kömür olmuş cesedi bu basamaklarda bulunmuş. Zavallı Selaron, Şili’den diktatörlükten kaçarken ardında hamile karısını bırakmış. Sonra da onların ölüm haberlerini almış. Ondan sonra her gün hamile kadın resmedeceğine yemin etmiş, bir sürü hamile kadın resmi görüp anlam verememiştim. Oradayken bu hikayeyi iyi ki bilmiyordum. Sanırım basamakları ağlaya ağlaya çıkardım.



Rio Karnavalı’na gelince, geçit yolunu ve seyirciler için hazırlanan locaları gördüm ama karnaval şubat ortasında. Samba, kıyafetleriyle, figürleriyle, başkaldırıcı coşkusuyla bu ülkeye 1600’lerin sonunda Portekizliler tarafından getirilen Afrikalı kölelerle girmiş. Şimdi de, hala itilmişlerin ve dışlanmışların dansı, tüm samba okulları favelalardaymış. Karnavalda yarışan on iki okul da bunların arasındaki en iyilerinden seçiliyormuş. Bizi de bir samba gecesine götürdüler, fena değildi ancak orjinallerini karnavalda görmek isterdim.

Rio'yu gördüm diyebilmem için daha defalarca gelmem lazım. En çok da kara, kötü, çirkin kısmını merak ediyorum. Kimbilir? Belki bir gün..........

 Bir daha Fas’a gelir miyim? İnanın gelirim.
 Gideceğim ülkeleri, şehirleri herhangi bir nedenle seçerim. Bu neden, çoğunlukla bir fotoğraf olur. Bazen de bir kitapta geçen bir cümle, bir filmin bir sahnesi, bir yemek, bir koku....vs. Fas’a gitmeye karar vermemdeki en büyük neden de Kazablanka’yı görme isteğimdi. Hani o hepinizin bildiği ünlü filmden ötürü, o şehir bana hep gidilesi ve görülesi geldi. Ama işler hiç de düşündüğüm gibi gelişmedi.

   Aramızda üç saat fark var, İstanbul’dan Kazablanka’ya THY’nin direkt uçuşu var, yol beş saat... tam tadında bir süre ama valizim en son çıktı ve hafif bir heyecan dalgası yaşadım. Neyse sonunda geldi, Kazablanka’yı önce sadece hava alanıyla gördüm ve hemen Rabat’a doğru yola çıktık. 447.000 km2 yüzölçümündeki bu ülkenin ortasında Atlas Dağları’nı iki kez aşarak eliptik bir daire çizeceğiz. Güzergahımız Rabat- Meknes- Fes- Azrou- Midelt- Erfoud- Merzuga- Ouarzazate- Ait Ben Haddou- Marakeş-Kazablanka


  Şimdi rotamıza göre, sırayla olanı biteni anlatayım......
Rabat Fas’ın 1900’lerin başından bu yana başkentiymiş.
 
Rabat’ın adı rıbat’tan geliyor , rıbat kervansaray demek. Bu şehir tam Atlas okyanusunun kıyısında, ortadan Rap Rap nehriyle bölünmüş iki ayrı kısımdan oluşmuş. Rabat ve Sellam... gezmeye başladık, kralın sarayı, minnak bir arkeoloji müzesi(minicikti ama bronz eserler görmeye değer), 5.Muhammed türbesi , çan kulesini andıran kare minareler, dört katlı beyaz evlerle arapımsı Akdeniz havasını koklaya, koklaya dolaştık


Her gezdiğim şehirde ne kadar güzel, burada yaşıyor olsam kesinlikle burada otururum dediğim yerler olur. Rabat’da yaşasaydım kesin Kasbah’da yaşarmışım. Kasbah ilk kurulan şehir, daracık taş sokaklar, mavi-beyaz duvarlar, Ortaçağ'ın kokusu, Kasbah’ın dibindeki Atlas okyanusunun serinliği ile muhteşemdi. Aklımda kaldı, gönlümde kaldı. Kasbah’ın hemen karşı mahallesi Medina, burası kapalı çarşı kıvamında bir yer, ilgimi çekti desem yalan olur.

Rabat'dan Fez’e gideceğiz, önce Rabat’daki müzede görüp hayran olduğum bronz şaheserlerin bulunduğu Voluabilis Antik Kenti’ne, sonra da  Meknes’e uğrayacağız

Meknes deyince aklımda kalan, meydanda kobra oynatan adam, bir gözü kızarmış uyuşmuş yılan, bir nevi köylü pazarı kıvamında açık hava çarşısını çevreleyen surlar ve Fas’ın en güzel kapısı denen Bab El Mansour....

Meknes, hem hiç bir şey, hem her şey gibi..... şöyle bakınca, kuralsız trafik, bir tek gölgenin olmadığı geniş, tozlu bir alan, bu alana açılan daracık karanlık, baharat kokan sokaklar göze çarpıyor. Bu sokaklardan birisinde daracık bir kapıdan başımızı eğerek girdik, inanmayacaksınız ama içerisi sanki saray, Meknes’e yolunuz düşerse burada mutlaka yemek yiyin, çok lezzetliydi çok. Bu şehir de Unesco’nun Dünya Kültür Mirası listesinde yer alıyor. Bu kenti zamanında İdrisiler kurmuş.


Voluabilis Antik Şehri, bir Roma şehri. Fez’e giderken Atlas dağlarının eteğinde kurulmuş, bir zamanlar müthiş güzel bir şehirmiş, tam iki saat taş taş dolaştım. Voluabilis, zakkum demekmiş, kim bilir bir zamanlar bu ismi koyacak kadar çok zakkum mu vardı, şimdi zakkum görmedim ama dağ taş zeytin dolu ve gökyüzünde de leylek. Bizden göçüp gelen leylekler buraya gelmişler. Zakkumkentten (Voluabilis) tam karşıya bakınca İdrisilerin ilk oturdukları kent olan Molla İdris’i görüyorsunuz. Dağın tepesinde küçük bir yerleşke.

Fez, ya da Fes Osmanlılar Fas’ı fethettikleri zaman baş kentmiş, ülkenin adı o zamanlar her neyse, Osmanlı ülkeye başkentin adıyla seslenmiş, şu anda Fas dememizin nedeni bu, diğerleri Morocco derken, Faslılar ülkelerine Mağribi el aksa yani batının en ucu diyorlar.  Fez’de 16. Yüzyıla doğru yola çıktık, surların içindeki eski şehir yani Medina inanılmaz ilginç, bir labirent düşünün ve yolları iki kişinin yan yana zor sığdığı kadar daraltın, karşılıklı dükkanlar koyun ama bunları belirli bir düzene göre değil, karmakarışık koyun, şimdi gözünüzde canlandırın, bir açık, etlerini kafasının üstüne asmış kasap, karşısında terlikçi, yanında kuyumcu..... bu labirentin içinde 859 yılında kurulup günümüzde eğitime devam eden Karouine Medresesi ve camisi var. Camiye yabancıları test ederek alıyorlar, dua okuyorsun müslüman olduğundan emin olurlarsa izin var. Ben giremedim, her yerim kapalı olmasına rağmen pantolonum çiçekli diye geçit vermediler. Bir Musevi mahallesi var, oradaki Sinagoglara kolayca girdik. Fez’de kralın bir çok sarayı var, zaten bu şehre  Fas Versailles’ı denmesinin nedeni de bu saray bolluğu. Kral her ramazan başında, kadir gecesinde ve tahta çıktığında buradaki büyük sarayına gelir, devasa bronz kapının önüne çıkarmış. İşte bu kapıyı gördük, tabi kapalı kralsız halini, muhteşem bir işçilikti....

Fez’den otobüsle doğuya doğru yola çıktık, Dait Aqua Gölü'ne uğradık, Dait zaten göl demekmiş, ancak su kalmamıştı, hem de hiç, her yer kupkuruydu, kuru yeri görüntüleyip, göl diye işaretledik......
doğuya gittikçe Berberilerin yerleşimleri yoğunlaştı. Fas halkının %65i Berberiymiş, ancak yazılı kültürleri oluşamamış, ülkeyi Arap kökenliler yönetiyormuş, gerçi şimdiki kralın annesi Berberiymiş. Belki bu nedenle veya demokratik olduğundan bilemiyorum, son kral Berberice’yi Arapça ve Fransızca’dan sonra üçüncü ana dil olarak kabul etmiş.
Değişik görünüyorlar, koyu tenliler, genelde uzun boylular, gözleri pırıl pırıl parlıyor, hediyelik eşya satanları ile fotoğraf çektirdim, fotoğraf sanki sesliymiş gibi çekilirken Berberilere özgürlük diye sesleniyorlar. Kendilerine Berber diyorlar, ismin kökeni tahmin edebileceğiniz gibi barbardan geliyor, söyleyenler de batılılar....orta büyüklükte bir Berberi köyünde Azrou’da durup düz çatılı evleri, kare minareyi, kara gözlü güleç çocukları seyrettim...

Fas tarafında kalan Sahra Çölü’ne giriş için Erfoud’a geldik ve anlamı çöl sarayı olan bir sahra oteline yerleştik. Burası Cezayir sınırına çok yakın. Gelmeden önce bir arkadaşımla konuşmuştum, çadırlarda kaldıklarını anlatmıştı. Sabah dörtte kalkış, 4x4 lerle çöl sınırına varış..... işte bundan sonrası gerçekten ölmeden önce yapılacaklar listesinde, kelimeler tarif edemez, sadece tek uyarım var, kalın giysi zaten alırsınız da eldiveni ihmal etmeyin, ellerim dondu, bir kuzey kutup dairesini geçtiğimde elim üşümüştü, bir de Sahra Çölü’nde üşüdü... Develere binilen yerin yakınında renkli çadırları gördüm, meğerse orası arkadaşımın bahsettiği çadırlarmış, artık bir dahaki gelişime orada kalırım. Devem dişi, ismi Hanna, yıllar önce Side’de deveye binmiştim, çok rahatsız gelmişti, halbuki Hanna beni sonsuz rahat ettirdi.


Tinghir vadisi ve Todgha geçidi


Çöl dönüşü Quarzazate’ye geldik. Burası çölün dibindeki bir platoya kurulmuş, sanki çöle açılan bir kapı gibi, ismi Berberi dilinde gürültü ve karmaşadan uzak anlamına geliyor. Şehir ve çevresi Holywood’un film platosu, dünyadaki en büyük film stüdyosu olan Atlas Stüdyosu burada. Hem şehrin doğası, hem de film yapımcılarının desteklenmesi bu konuda etken olmuş. Film yapımcıları ve artistlerinin kaldığı otelde kaldım ve gece çöldeki gibi üşüdüm, klima falan işe yaramadı, ertesi sabah ballı süt, nane çayı desteğiyle geziye devam.....

Ait Ben Haddau, bir Dünya Tarih mirası şehri. Var olanlar arasında en iyi korunmuş kasbah yani kaleymiş. Öyle yalnız ve güzel görünüyordu ki, sanki orta dünya gibi uzaktan baktım, fotoğraflarını çektim.....

Marakeş yani namı diğer Kırmızı Şehir. Binaların çoğu kırmızı tuğladan yapıldığı için böyle deniyormuş. Gün batarken koca şehir yanıyormuş gibi görünüyor.Anlatılamaz yaşanır şehirlerden birisi. Adı, Berberice Mar-Akush’dan geliyormuş, anlamı tanrının toprakları demekmiş. Ve şehri dolanmaya başlayalım, Jardin Majorelle bahçeleri, adı üstünde bahçe, 1920’lerde Fransız bir mobilyacı, ressam olmak istemiş, Fas’la ilgili resimler yapmak isteyen Jacques Majorelle buraya bir ev yaptırmış, çevresine de bahçe, şu anda içinde üç bin çeşit bitki olduğu söyleniyor, hatta on iki çeşit kuşa da ev sahipliği yapıyormuş, sanırım bitkileri yavaş yavaş dikmiş, ekmiş ve sonunda bir trafik kazası geçirmiş ve bahçenin satılmasına karar verilmiş, 1980’de Yves Saint Laurent ve ortağı Pierre Berge ikilisi burayı satın almış. Laurent Cezayir doğumlu, herhalde bu coğrafyaya merakı vardı. Neyse bahçeyi almışlar, onlar da biraz daha ekip dikmişler ama hiç bir şey hiç bir kimseye kalmıyor ya, Laurent 2008’de ölmüş, vasiyeti gereği de küllerini bu bahçeye serpmişler. Çeşitli tur şirketlerinin programlarına baktım, nedense tümünde Fas’a geleni, bu bahçeye götürüyorlar. Üç bin çeşit bitkinin en ilginçleri kaktüslerdi, bahçenin içinde bir Berberi Folk Müzesi de var, küçük bir kafe, minik süs havuzları, Laurent’in binlerce liralık çantalarını satan bir dükkan...vs. Yani bahçe, bakımlı ve güzel bir bahçe, bir daha yolum düşse gider miyim? Tabii ki hayır......

Marakeş’de dolu dolu iki gün boyunca Kurtubia Camisi, Marakeş Müzesi, Ben Youssef Medresesi, Sadi Hanedanı Türbesi, Kasbah Camii, Mellah ve Sinagog, Bahia Sarayı ve El Badi Sarayı’nı dolaştık... hepsi de inanılmaz güzeller. Bunları bir kez daha görmek ister miyim? Hayır bir kez gördüm, çok beğendim, öykülerini dinledim, fotoğrafladım, yeter...



Beni Marakeş’e bir daha gelirim, hatta bir kez daha gelirim dedirten yer bir çarşı meydanı Jemaa El Fna yani Kıyamet Meydanı.... gerçekten adı gibi kıyamet, Fas demek Marakeş demek ve Marakeş demek Kıyamet Meydanı demek.... eskiden kafası kesilen suçluların kafaları burada sergilenirmiş, meydan adını bundan almış.... Unesco tarafından insanlığın somut olmayan sözlü mirası listesine eklenmiş....buradan içi boşaltılmış bir deve kuşu yumurtası aldım, bu kabuğu koyduğunuz odaya hiç böcek girmezmiş, doğru mu acaba? Deneyip göreceğim.
Marakeş’de kaldığımız gece Chez Ali diye bir yere gittik, Ali’nin yeri gibi bir anlamı var. Yemek, Berberi müziği, sonra at gösterisiyle ilginç bir geceydi.
Marakeş’ten Kazablanka’ya geçtik. Fas ruhu tekrar kayboldu. Gerçi vitrayları süper bir katolik kilisesi ve dünyanın 5. büyük camisi 2. Hasan Camisi çok güzeldi.   Camii devasa bir şey, yardımlarla yapılmış, halbuki o kadar paraya çöle yakın şehirlere kaç okul yapılırdı.



Fas’a gelme kararı almama neden olan film Casablanca’ya gelince, filmin bu şehirle alakası yok, film ABD’de Universal Stüdyolarında çekilmiş. O sıralar Kazablanka on bin nüfuslu bir şehirken, filmin rüzgarını arkasına almış ve zenginliği-nüfusu-popülaritesi kısaca her bir şeyi artmış. Bir de filmdeki kafenin aynısını yapmışlar, Rick’s Cafe turistlerle dolup taşıyor, tabii bizde gittik, bir an önce yiyip gitsinler maksatlı jet gibi servisleri var. Çakmaydı falan ama ambians ve caz müziği güzeldi.

Bir daha Fas’a gelir miyim? İnanın gelirim, Marakeş’e gelirim. Kaç gün kalırsam kalayım, her gün Kıyamet Meydanı’na giderim. Bir gün sadece seyrederim, bir gün yılan oynatıcıları, maymuncular, akrobatlar arasında dolanırım, sokak tezgahlarında karnımı doyururum. Bir gün sokak müzisyenleri ve dansçıları ile vakit geçiririm. Sonra meydana açılan labirent gibi yollardan rengarenk, misk-i amber kokulu çarşıya dalarım. Bir gün mutlaka elimi kolumu kınalatır ve fal baktırırım.... evet mutlaka bunları yaparım. Boşuna Fas’ın kalbi Marakeş’de, Marakeş’in kalbi de Jemaa el fna’da atıyor dememişler.....








Berberilere tüm saygım ve desteğimle...........